Định tâm

(Minh Niệm) - Chỉ khi nào tâm yên định thì ta mới có thể quan sát lâu bền và thấu đáo mọi cấu trúc phiền não, để từ đó ta biết mình nên làm gì và không nên làm gì để chuyển hóa chúng

NHÌN RÕ THỰC TẠI

Tâm ta thường giống như con khỉ, hết chuyền từ cành này đến cành khác mà không bao giờ chịu đứng yên. Dù biết rằng tâm là để cảm nhận, suy tưởng, hiểu biết, thể hiện tình cảm, hay quyết định, nhưng nó không phải là một cỗ máy để cho ra số lượng sản phẩm càng nhiều càng tốt. Một hạn chế của con người là thường không biết nên để tâm lên đối tương nào và ở mức độ bao nhiêu là vừa đủ. Đủ, không chỉ để giải quyết được vấn đề, mà phải tương ứng với nguồ nằng lượng dự trữ ta đang có. Bởi vì ta còn phải chi tiêu năng lượng cho những vấn đề quan trọng khác nữa. Cho nên không suy nghĩ cũng là một trạng  thái rất quan trọng và cần thiết, có thể giúp tâm quân bình và sâu sắc. Bởi nhiều khi suy nghĩ chỉ đốt cháy năng lượng, khiến ta  thêm căng thẳng rồi nhận thức lệch lạc mà không giải quyết được vấn đề gì cả.

Triết gia Descartes đã có lần phát biểu “ Tôi suy nghĩ, vì thế tôi đang tồn tại”. Nhiều người cũng đồng quan điểm này. Họ căn cứ vào dòng suy nghĩ để thấy được sự tồn tại của mình. Nghĩa là con người phải luôn suy nghĩ, vì nếu không suy nghĩ thì đó không còn là một thực tại sống động nữa. Cũng như những người già thường hay kiếm việc gì đó làm để thấy mình đang tồn tại, thấy mình không phải bất tài vô dụng trong mắt con cháu. Thực ra họ chỉ cần ngồi yên đó, cứ mỉm cười vui vẻ với con cháu , hoặc luôn thể hiện năng lượng bình  yên thì đủ chứng tỏ họ đang tồn tại rồi. Và đó mới chính là sự tồn tại đích thực. Cũng vậy, khi nhìn một đóa hoa, đâu cần suy tư thì ta mới cảm nhận được sự có mặt mầu nhiệm của nó. Đôi khi chính những dòng suy tưởng mông lung đã kéo ta ra khỏi thực tại, làm cho ta biến mất và thực tại cũng biến mất. Ta chỉ có xác mà không có hồn, thì đâu thể nào gọi đó là sự tồn tại.

Khi nhìn đóa hoa mà không suy tưởng, không bị tương lai  hay quá khứ  kéo đi, chỉ thấy rõ đây là một đóa hoa đang nở trong buổi sang hôm nay thì đó là trạng thái định tâm. Định tâm tức là tâm đang đứng yên trong thực tại, có thể nhận biết rõ những gì đang xảy ra trong ta và chung quang ta. Nếu ta duy trì khả năng chuyên chú trên một đối tượng nào đó ta chọn lựa trong thực tại, với một thời gian đủ lâu mà không có bất cứ ý niệm nào kéo đi thì ta sẽ có được định lực, tức là sức mạnh của tâm chuyên chú. Trước nay ta vốn quen nhìn mọi thứ chỉ trong thoáng qua mà lại tưởng mình đã biết hết rồi, trong khi mỗi đối tượng đều luôn không ngừng vận động và biến hóa. Tâm chuyên chú mạnh mẽ sẽ có khả năng phát ra năng lượng chiếu sang lên đối tượng, nên càng nhìn ta sẽ càng nhận rõ được cấu trúc hoạt động hay bản chất thật của nó.

Đời sống luôn có vô số hấp lực, nên rất dễ kéo tâm ta chạy lang thang suốt ngày ở bên ngoài. Đến khi lên bàn ăn, giường ngủ, ta vẫn tiếp tục để nó chìm nổi trong những dự án kế hoạch, hay miên man những hình ảnh ngọt ngào của quá khứ. Theo thời gian, ta dần đánh mất thói quen nghỉ ngơi  hay để chuyên chú vào một đối tượng, trái lại ta còn cho rằng càng nghí ra được nhiều ý tưởng mang lại lợi nhuận thì càng tài giỏi. Làm như thế con người sinh ra chỉ làm việc để kiếm tiền. Thế nên chậu kiểng trước nhà bị khô héo đã lâu ta cũng không thấy, chiếc áo đã đứt nút mà ta cũng không hay, trong nhà có bao nhiêu người đang có mặt ta cũng không rõ, ta đứng đây để làm gì hay có hẹn với ai hôm nay ta cũng không nhớ. Thật tệ! Ta cũng hay tự trách mỗi khi phát hiện ra mình bị đãng trí. Nhưng rồi ta cũng tự bào chữa bằng những lý do thật xứng đáng, để tiếp tục thả tâm rong ruổi đi tìm nơi trú ẩn nào mà nó thích.

Nhưng nếu ta nhìn chăm chú vào ánh nắng thi nắng ấm hơn, ta lắng lòng nghe tiếng chim hót thì tiếng chim sẽ hay hơn, ta hết lòng bưng tách trà uống thì trà sẽ thơm nồng hơn. Sự có mặt đích thực của than lẫn tâm sẽ giúp cho chính đối tượng kia có giá trị hơn và chính ta cũng sẽ được thừa hưởng nhiều hơn. Một sự thật rất sâu sắc đó là khi tâm an định, chập nhận có mặt 100% trong giây phút hiện tại, thì nó sẽ kết nối được với những năng lượng an lành có sẵn trong vũ trụ. Nó sẽ giúp  những năng lượng độc hại trong ta lắng dịu đồng thời  nâng dậy những phẩm chất quý giá trong chiều sâu tâm hồn. Đặc biệt, định lực sẽ giúp ta duy trì lâu bền khả năng quan sát những phiền não và nhận dạng nó môt cách chính xác, để bước tới quá trình chuyển hóa sự thật, mà bản thân  ý chí vốn chỉ có thể đàn áp tạm thời. Nghĩa là ta không thể xuyên thủng những phiền não thì ta sẽ không bao giờ nắm đươc hạnh phúc lâu bền.

NGHỆ THUẬT ĐỊNH TÂM

Để rèn luyện cho mình thói quen định tâm, điều kiện trước tiên là ta phải bớt bận rộn, phải cho mình một cơ hội lớn tìm về chính mình. Ta không thể ra lệnh cho tâm mình dừng lại và ép nó không được suy nghĩ, trong khi ta vẫn còn muốn nắm bắt nhiều thứ. Một không gian nhẹ nhàng và tĩnh lặng sẽ giúp ta dễ dàng thu tâm mình trở về để kết thành một mối với thân. Thân ở đâu thì tâm ở đó. Cũng như khi ta dung chiếc kính lúp đón nhận những tia nắng song song, thì nó sẽ hội tụ lại thành một điểm. Sau đó ta lấy nhúm rơm khô để phía dưới kính lúp, thì chùm ánh sang hội tụ sẽ đốt cháy nhúm rơm khô. Sự tập trung cao độ của tâm lý cũng có khả năng đốt cháy phần nào phiền não trong ta, làm cho ta trở nên nhẹ nhàng, trầm tĩnh và sáng suốt hơn. Kế tiếp, ta cần cố gắng tập luyện sống chậm hơn bình thường càng nhiều càng tốt. Nhưng cũng đưng quá chậm một cách mất tự nhiên. Mỗi khi mở vòi nước, đóng cánh cửa, hay đặt tách trà xuống, ta đều phải quan sát kĩ những đối tượng đó và ghi nhận rõ những gì xảy ra trong tâm ta suốt tiến trình ấy. Ta hãy cắt hành động của mình ra thành  từng phần nhỏ để thực nghiệm việc định tâm cho dễ dàng. Thí dụ khi bưng tách trà lên, ta có thể chia làm 3 giai đoạn để chú tâm: bưng lên, đưa tới và uống. Trong khi uống, ta cũng chia làm 3 giai đoạn để chú tâm: vừa uống, đang uống và uống xong.

Bất cứ nơi đâu hay làm việc gì ta cũng có thể áp dụng bài thực tập chia nhỏ từng hành động để quan sát, trừ khi đó là những việc có tính chất nguy hiểm hay quá khẩn thiết. Tập quan sát bước chân mình khi đi trong phòng cũng là cách để rèn khả năng định tâm. Chỉ cần thả lỏng hai tay theo chiều cơ thể, và bắt đầu chú ý vào bước chân đi trong 3 giai đoạn: nhấc chân lên, đưa tới, đặt chân xuống. Ta cũng có thể chia mỗi động tác như vậy thành 3 lần nhỏ hơn nữa, để sự chú ý của ta càng thêm mạnh mẽ: phần đầu – phần giữa – phần cuối của sự nhấc chân lên, phần đầu - phần giữa – phần cuối của việc đưa chân tới, phần đầu - phần giữa – phần cuối của việc đặt chân xuống. Nên nhớ ta chỉ dùng tâm để cảm nhận mà không nhìn xuống  bước chân mình. Bài tập  này tuy hơi khô khan, nhưng nếu kiên trì chừng nửa giờ, ta sẽ gặt hái kết quả rất bất ngờ. Bởi sự chậm rãi sẽ giúp tâm ta không dễ dàng thay đổi đối tượng, đủ thời gian để nhìn thấu đối tượng ấy và chính ta hơn.

HƠI THỞ MÀU NHIỆM

Những bậc tu thiền thành công từ nhiều thế hệ luôn xem hơi thở là sự lựa chọn hàng đầu để định tâm.Vì hơi thở không chỉ là một tiến trình sinh lý, mà nó còn là nhịp cầu nối với các tiến trình tâm lý nữa. Nghĩa là thông qua hơi thở mà ta có thể biết được những trạng thái biến đổi của tâm. Điều thú vị là ta có thể cảm nhận hơi thở một cách trực tiếp mà không cần đến sự can thiệp của tư tưởng, hay kinh nghiệm có sẵn. Nên nhớ hơi thở là một tiến trình tự nhiên, ta không dung ý chí can thiệp thì hơi thở vẫn vào ra theo nhịp độ riêng của nó. Do vậy, khi chọn hơi thở làm làm đối tượng chú tâm, ta vẫn tôn trọng tính tự nhiên của nó. Chỉ cần nhận thức và hiểu biết về nó, chứ không ép buộc nó phải như thế này hay thế kia. Trên thực tế ta cũng hat vấp váp trong khi thở, vẫn muốn áp đặt hơi thở theo ý mình, muốn nó dài hơn hoặc ngắn hơn, muốn nó êm dịu hay nhẹ nhàng. Đó là một thái độ sai lầm cần phải tránh. Ranh giới giữa hơi thở tự nhiên và hơi thở có nhồi nặn rất mong manh. Ta phải cẩn thận. Ta chỉ đơn thuần quan sát nó, đừng đọc lẩm bẩm trong tâm một câu nào đó để nhắc nhở hay tưởng tượng thêm gì khác.

Nhưng muốn quan sát được, trước tiên, ta phải nhận diện hơi thở của mình như thế nào đã. Ta nên chú tâm vào sự phình xẹp của bụng. Khi hơi thở đi vào, bụng sẽ tự động phình lên và khi hơi thở đi ra, bụng sẽ tự động xẹp xuống. Song, cách này chỉ phù hợp với một số ít người thôi, bởi nó sẽ làm cho ta dễ hồi hộp vì phải rượt đuổi theo hơi thở. Vả lại, cách theo dõi này sẽ không làm cho ta cảm nhận hơi thở một cách trực tiếp. Phương thức mà nhiều vị hành thiền thường sử dụng đó là chú tâm vào phần chop mũi, có thể là ngay vành trong của mũi hay ngay phía môi trên. Điều này còn tùy thuộc vào chiếc mũi của mỗi người. Đầu tiên, ta hãy hít vào một hơi cho thật sâu, rồi ghi nhận không khí bên ngoài đi vào.Nó sẽ chạm vào phần nào đó của chiếc mũi rõ rang nhất,và đó chính là điểm ta cần ghi nhớ để quan sát hơi thở trong những lần thực tập sau này, mà không phải để tâm chạy kiếm hơi thở lung tung. Đuổi theo hơi thở sẽ rất mệt mỏi mà cũng không bao giờ đuổi kịp vì hơi thở nó cứ trôi mãi.

Hãy tập quan sát mối liên hệ rất tinh tế giữa hơi thở, ý muốn điều khiển hơi thở, và cả thái độ muốn ngưng sự điều khiển nưa. Ban đầu sẽ hơi khó chịu. Nhưng dần dần ta sẽ cảm nhận được giá trị của hơi thở tự nhiên hoàn toàn khác biệt với hơi thở bị điều khiền, và ta sẽ học hỏi được rất nhiều về thái độ hay mong muốn của mình. Quan sát hơi thở một cách tinh vi như vậy,chỉ trong thời gian ngắn ta sẽ không còn muốn điều khiển nó nữa. Thời gian đầu, việc quan sát hơi thở sẽ làm ta rất dễ chán nản vì cảm thấy nó thật vô vị. Nhưng nếu kiên trì và thở đúng cách, từ từ ta sẽ thấy nó rất đa dạng và kì diệu vô cùng. Bởi sự thật không có hơi thở nào giống với hơi thở nào. Chúng biến hóa rất tinh xảo, mà với tâm hời hợt hay có thành kiến rằng nó vốn là như vậy, thì ta không thể nào thấy và thấu hiểu được. Cho nên quan sát hơi thở không chỉ là quan sát đường nét của nó, mà ta còn quan sát đến cả nội dung của nó. Nó là một bản nhạc hòa tấu giữa những trạng thái hổn hển rồi lắng dịu, sâu rồi cạn, gấp gáp rồi nhẹ nhàng.

Nhiều lúc ta có cảm giác không nhận ra được hơi thở của mình. Đừng quá lo lắng. Hãy chú tâm trở lại ngay điểm mà ta đã chọn, ở phần đầu chóp mũi hay sự phồng sẹp của bụng, bằng một hơi thở mạnh thì ta sẽ nắm bắt đươc ngay. Nên nhớ, ta đừng bao giờ tự trách móc tâm mình trong khi thiền tập. Điều đó chẳng ích lợi gì, vì nó chỉ là kết quả của quá trình sống trong lẵng quên của ta thôi. Chỉ cần nhắc nhở nó thường xuyên là được. Trong khi quan sát hơi thở, trong tâm ta sẽ hiện lên hình ảnh, âm thanh, nhận xét, lo lắng, tiếc nuối, buồn tủi, hoang mang… Khi ấy, ta có thể tạm thời rời hơi thở để chú tâm lên những đối tượng mới. Nếu thấy mình không có chút định lực nào thì hãy tạm thời “ngó lơ” những biến động bất chợt của tâm lý ấy, dành hết ưu tiên cho việc định tâm trên hơi thở thôi. Nhưng nếu ta sẵn sàng quan sát, thì chỉ nên quan sát từng hiện tượng tâm lí một, chứ đừng gom hết chúng lại.

Khi những đối tượng ấy phai mờ đi, ta lại đem tâm trở về với hơi thở. Hơi thở bấy giờ là đối tượng chính, là điểm tựa an toàn nhất của ta sau mỗi chuyến đi thăm những lĩnh vực khác, dù nó là những phản ứng ở trên thân hay trên tâm. Ta đừng nóng vội trong khi thực hành, đừng quá mong muốn giải quyết những phiền não. Nhưng với chút định lực tích góp từ hơi thở, mỗi chuyến quan sát những biến động mạnh như vậy, t alai có thêm một kinh nghiệm mới về bản chất vô thường và vô ngã của mọi sự vật và hiện tượng. Thái độ quan sát bằng tâm không mong cầu hay chống đối, thuần túy bằng cái tâm tìm hiểu và khám phá, sẽ cho ta nhiều cái thấy rất tuyệt vời về chính mình và cuộc sống, mà trước giờ với cái tâm đầy sáo động và đặc sệt phiền não khiến ta không tài nào biết được. Một điều cần lưu ý là những lúc ta kinh nghiệm được hơi thở của mình một cách sâu sắc, ta bỗng nghe trong tâm hình như có rất nhiều tiếng gào thét hay những mớ âm thanh hỗn loạn, ta thấy mình như đang chới với như chiếc xe đang lao đầu xuống vực thẳm mà ta không thể điều khiển được. Không có gì là lạ cả. Thực ra lúc nào cũng hỗn loạn, cũng đầy rẫy những cuộc xung đột, hay những khoảng trống chơi vơi như vậy, chỉ vì ta chưa bao giờ nhìn kĩ mà thôi. Chỉ cần duy trì bài thực tập của mình, mỉm cười quan sát những âm thanh lạ lùng ấy như sự trở lại của sự phiền não. Rồi ta sẽ vượt qua.

Chung quanh ta có biết bao người vẫn đang sống bằng sự may rủi của hoàn cảnh, vẫn không biết cái gì đang tàn phá bên trong. Nhìn họ có vẻ như không có vấn đề gì, nhưng thực chất là họ đang bị trói buộc và điều khiển. Còn ta, tuy phải đối diện với những phiền toái bên trong, nhưng ta đang trên con đường tháo gỡ nó. Nếu ta vẫn còn nhiều lí do mà không chịu dành thời gian và năng lực để tinh tiến luyện tập, cứ đợi đến khi phiền não bùng vỡ và gây ra bao tổn thất hay đau khổ nặng nề rồi mới loay hoay tìn kiếm thì quá muộn. Đến khát mới chịu đào giếng thì phải chết khát thôi. Nên nhớ mọi sự thay đổi để trở nên tốt đẹp hơn đều phải cần đến một công trình, đừng nói chi tâm thức vốn rất phức tạp và đầy bí ẩn. Một điều cần nhớ là chính thái độ thực tập đúng đắn mới quyết định sự thành công, chứ không phải do sự nhiệt tình quá mức. Cho nên tham vọng trong thiền tập hay trong bất cứ lĩnh vực nào cũng đều dẫn tới thất bại.

Chỉ khi nào tâm yên định thì ta mới có thể quan sát lâu bền và thấu đáo mọi cấu trúc phiền não, để từ đó ta biết mình nên làm gì và không nên làm gì để chuyển hóa chúng. Và đến khi nào năng lực chú tâm và năng lực quan sát đã trở nên thuần thục thì hạt mầm trí tuệ mới bắt đầu hé nở. Ta mới bắt đầu nhìn thấy rõ thân phận mình và cuộc đời đúng như bản chất chân thật xưa nay của nó.

Bao năm còn trôi nổi

Không bến đỗ bình yên

Thuyền về neo bến cũ

Thấy đất trời an nhiên